Ο Υπερρεαλισμός στην Ελληνική λογοτεχνία

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Ο Υπερρεαλισμός είναι ένα κοινωνικό και πνευματικό κίνημα που γεννήθηκε στη Γαλλία το 1924 με εμπνευστή τον André Breton. Υπήρξε το πιο πρωτοποριακό κίνηµα που εξαπλώθηκε σε πολλά είδη τέχνης.

Το κίνημα στηρίχτηκε στις νέες επιστημονικές, φιλοσοφικές και ψυχολογικές 

ανακαλύψεις της εποχής, όπως ήταν η θεωρία της ψυχανάλυσης του Φρόυντ (που υπερτόνιζε τη σημασία του ασυνείδητου και των ονείρων), η θεωρία της σχετικότητα του Αϊνστάιν, των κβάντα, της απροσδιοριστίας της ύλης κτλ.

Μπορείτε να μελετήσετε το σχετικό λήμμα στο Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων.

Βασικά χαρακτηριστικά 

Περιεχόμενο: Ο έρωτας, το χιούµορ, η φύση, η αισιοδοξία, το όνειρο και το παράλογο. 

Απουσία λογικής αλληλουχίας, συνειρµική σύνθεση των σκηνών, όπως ακριβώς γίνεται στην κατάσταση του ονείρου. 

Γλώσσα: Εικονοπλαστική φαντασία: εντυπωσιακές εικόνες, παράλογες και τολµηρές µεταφορές και παρομοιώσεις που δεν ερµηνεύονται µε τη λογική αλλά µε τη φαντασία. 

Ελεύθερος στίχος (χωρίς µέτρο και οµοιοκαταληξία, χωρίς σταθερό αριθµό συλλαβών σε κάθε στίχο, χωρίς στροφές). 

Χαλαρή στίξη ή αστιξία (απουσιάζουν εντελώς τα σηµεία στίξης). 

Απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο, απρόσµενοι συνδυασµοί λέξεων. Νέα σηματοδότηση των λέξεων.

Χρησιµοποιούνται λέξεις ή φράσεις από οποιαδήποτε περιοχή του προφορικού ή γραπτού λόγου.

Σύµφωνα µε τον υπερρεαλισµό, ο ποιητής δεν πρέπει να µείνει εγκλωβισµένος στην πραγµατικότητα της καθηµερινής ζωής, αλλά χρησιµοποιώντας τη φαντασία, την τύχη να έρθει σε επαφή µε το υποσυνείδητό του, να καταγράψει τα όνειρά του χωρίς καµιά παρέµβαση της λογικής (αυτόµατη γραφή). Έτσι θα φτάσει σε µια υπέρ-πραγµατικότητα.

Το ποίημα δηλαδή γράφεται χωρίς προκαθορισμένο στόχο, κάτω από την επίδραση του υποσυνείδητου, που είναι από τη φύση του φευγαλέο και δημιουργεί ζωηρές λεκτικές  εντυπώσεις. Όταν ο υπερρεαλιστής ποιητής γράφει, αφήνει το μηχανισμό της τύχης να προσδιορίσει τη μορφή του έργου του.

Ο ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ιστορικό πλαίσιο 

Το 1935 δεν είχε μόνο ένα μήνα «σκληρό» αλλά πολλούς και αλλεπάλληλους, καθώς τα πολιτικά γεγονότα εξελίσσονταν ραγδαία, αμέσως μετά το (Βενιζελικό) κίνημα: Κατάλυση ουσιαστικά του Συντάγματος, επικράτηση των στρατιωτικών, εξορίες πολιτικών και διανοουμένων (Γληνός, Βάρναλης), νόθο δημοψήφισμα και επάνοδος της βασιλείας.

Όλος αυτός ο σάλος περιόρισε, βέβαια, αλλά δεν εκμηδένισε τη δράση της λογοτεχνίας: Σε μια κατάμεστη αίθουσα ξενοδοχείου, ο Αντρέας Εμπειρίκος μιλά για τον υπερρεαλισμό, συγχρόνως εκδίδονται τα πρώτα «καθαρά» υπερρεαλιστικά ποιήματά του με τίτλο Υψικάμινος, ενώ από τις σελίδες του πρωτοεμφανιζόμενου περιοδικού Τα Νέα Γράμματα εμφανίζεται ένας νέος ποιητής που παίρνει το ψευδώνυμο Οδυσσέας Ελύτης. […]

Η συρροή τόσων δεδομένων της νεωτερικής γραφής με προσανατολισμό τον υπερρεαλισμό αφήνει την εντύπωση ότι το 1935 αποτελεί έτος γενέσεως του ελληνικού υπερρεαλισμού, παρά την ύπαρξη και προηγούμενων ποιημάτων ή και μεταφρασμάτων που μπορεί να κριθούν ως υπερρεαλιστικά. Αυτή η διευκρίνιση αρκεί για να μας απομακρύνει από μονοσήμαντες εμμονές σε αμετακίνητα σημεία αναφοράς που δεν έχουν και βαθύτερη σημασία. Θέλω να πω ότι μπορεί η Υψικάμινος από το 1935 να εξάντλησε το τιράζ της, όμως ο υπερρεαλισμός δεν είχε περάσει ακόμα ως παράμετρος στην ποιητική μας γραμματεία.

 Αλέξανδρος Αργυρίου, Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του μεσοπολέμου (1918-1940), τ. Α΄, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2001, 532-533.

Η υπερρεαλιστική επανάσταση, πάντως, εκδηλώθηκε στην Ελλάδα σε μια εποχή που οι συνθήκες δεν ήταν καθόλου ευνοϊκές για μια ευρύτερη αλλαγή, δηλαδή μια ανατροπή που να συμπεριλαμβάνει και την πολιτική. Οι στόχοι του κινήματος περιορίστηκαν έτσι στο ατομικό επίπεδο και ουδέποτε επεκτάθηκαν στο κοινωνικό. Ένα χρόνο αργότερα, το 1936, η δικτατορία δεν θα ανεχόταν οποιαδήποτε δημόσια αμφισβήτηση της εξουσίας της δίχως σοβαρές συνέπειες. Η αποχή από κάθε πολιτική νύξη είναι φανερή και στην επιλογή εκείνης της μικρής ομάδας που το 1938 τυπώνει ένα φυλλάδιο με τον τίτλο Υπερεαλισμός Α΄ το οποίο κυκλοφορεί από τον αριστερό εκδότη Γκοβόστη και περιλαμβάνει κείμενα εν μέρει πρωτότυπα και εν μέρει μεταφρασμένα, στα οποία αποφεύγονται επιμελώς οι κοινωνιστικές κακοτοπιές. Το 1940 δημοσιεύεται μια μικρή συλλογή, Έδρεψε τα Όστρακα των Διθυράμβων, που φέρει την υπογραφή του εξωτικού ονόματος Ταυρία Σοφένκο· πρόκειται για κείμενα που προτίθενται μάλλον να παρωδήσουν τον υπερρεαλισμό, ιδίως τον Εμπειρίκο, παρά να ακολουθήσουν τις αρχές του με θετικές προθέσεις.

Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 438-439.

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ

Γνήσιοι Έλληνες υπερρεαλιστές ποιητές είναι ο Ανδρέας Εμπειρίκος και ο Νίκος  Εγγονόπουλος. 

Ωστόσο ο υπερρεαλισμός επηρέασε και των έργο των ποιητών Οδυσσέα Ελύτη, Νίκου Γκάτσου, Γιάννη Ρίτσου, Μίλτου Σαχτούρη, Νάνου Βαλαωρίτη. Στην πεζογραφία υπερρεαλιστικές επιρροές βρίσκουμε στην Μέλπω Αξιώτη.

Ο Υπερρεαλισμός εµφανίζεται στην Ελλάδα το 1935, όταν ο  Ανδρέας Εμπειρίκος πραγματοποιεί την «Περί σουρρεαλισμού» διάλεξή του στην Αθήνα και δημοσιεύει τη συλλογή Υψικάμινος, γραμμένη σε αυτόματη γραφή. Παρά τις θυελλώδεις αντιδράσεις που προκάλεσε η πρώτη αυτή υπερρεαλιστή ποιητική συλλογή, εντούτοις ο υπερρεαλισμός βρήκε γόνιμο έδαφος στη χώρα μας.

Το 1937 ο Ανδρέας Εμπειρίκος δημοσιεύει τη συλλογή Ενδοχώρα, ενώ το 1938 ο Νίκος Εγγονόπουλος δημοσιεύει τη συλλογή Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν και το 1939 τη συλλογή Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής∙ την ίδια χρονιά o Εμπειρίκος οργανώνει την πρώτη ατομική έκθεση ζωγραφικής του Εγγονόπουλου.

  

Υλικό για τη ζωή και το έργο των ποιητών μπορείτε να βρείτε εδώ:

Νίκος Εγγονόπουλος

Ανδρέας Εμπειρίκος

Επίσης στους συνδέσμους που ακολουθούν μπορείτε να ακούσετε: 

Ο Εγγονόπουλος διαβάζει Εγγονόπουλο

Ο Εμπειρίκος διαβάζει Εμπειρίκο

Οδυσσέας Ελύτης

 Ο τίτλος της πρώτης ποιητικής συλλογής, Προσανατολισμοί (1940), δεν υποδηλώνει μόνο την κατεύθυνση προς την οποία επέλεξε να κινηθεί ο νέος ποιητής, αλλά, εμμέσως, και τον αναπροσανατολισμό των ενδιαφερόντων που φιλοδοξεί να φέρει στα ελληνικά ποιητικά πράγματα: Ο Ελύτης ενστερνίζεται πολλά από τα ανατρεπτικά δόγματα του υπερρεαλισμού που ασκεί επάνω του ευεργετική και απελευθερωτική επίδραση. Από την άλλη πλευρά όμως διατηρεί με το κίνημα αυτό μια ελεύθερη και ιδιότυπη σχέση, με την έννοια ότι δεν εντάσσεται στους ορθόδοξους εκπροσώπους του, όπως ο στενός του φίλος Ανδρέας Εμπειρίκος ή ο Νίκος Εγγονόπουλος, που δημοσιεύει το 1938 την πρώτη του ποιητική συλλογή με τον ανοίκειο και καθαρεύοντα τίτλο Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν. Εκείνο που καταρχήν γοήτευσε τον Ελύτη στις προτάσεις του υπερρεαλισμού ήταν η εισήγηση να αντικρίσουμε την πραγματικότητα με άλλα μάτια, να εισέλθουμε σε μια νέα κατάσταση, όπου παύει να ισχύει η καρτεσιανή ή όποια άλλη λογική. […]

 Δανιήλ Ι. Ιακώβ, «Ο Οδυσσέας Ελύτης και η αρχαία ελληνική λογοτεχνική παράδοση». Η αρχαιογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη και άλλες νεοελληνικές δοκιμές, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000, 121-122.

Εδώ μπορείτε να βρείτε υλικό για τη ζωή και το έργο του Οδυσσέα Ελύτη και 

εδώ να ακούσετε ηχογραφημένα ορισμένα ποιήματά του.